Çocuklara Ölümü Anlatmak - Çocuklarda Yas Depresyonu

Sevilen birinin ölümü sadece yetişkinleri değil çocukları da etkilemektedir. Çocuğun ölüm olayını bilişsel olarak algılaması çocuğun yaşı, gelişim düzeyi ve daha önce ölüm olayı ile karşılaşıp karşılaşmaması ile ilgilidir. Küçük çocukta ben merkezcil düşünce egemendir, olayları hep kendi etrafında gerçekleştiğine yönelik düşüncesi vardır; olayların nedenleri ve sonuçları konusunda anlayışları sınırlıdır, somut düşünce söz konusudur. Anlama ve değerlendirme yeteneği henüz gelişmemiştir, canlı-cansız ayrımını gerçekleştiremez. Bu nedenle beş-altı yaşına kadar çocuğun ölüm olayını gerçekçi biçimde değerlendirmesi beklenemez.

Bebeklik ve ilk çocukluk dönemlerinde çocuk sevdiği insanın kaybını ve ayrılığı duygusal olarak yaşar, iki yaşına doğru süreklilik kavramı gelişmeye ve bağlandığı kişiden sürekli ayrılık ile geçici olarak onu kaybedip bulma arasındaki farkı algılamaya başlarsa da, kayıp olayını çok iyi anlayamaz.

Üç dört yaşlarında, canlı varlığın hareket ettiğini veya ses çıkardığını fark eder. Kedi veya köpek hareketsiz yattığı zaman nedenini sorar ancak canlıyı cansızdan ayırt edememektedir. Beş yaşına kadar çocuk ölümü yaşamın sona ermesi olarak değil, yaşamın bir başka şekli gibi algılar. Hareketsizliği ve uykuyu ölüm olayı ile karıştırır. Yemeyen, yürümeyen ve konuşmayan birinin ölmüş olduğunu zanneder. Ölüm onun için hareketsizliktir, uykudur veya toprağın altında olmaktır.

         Yaşı büyüdükçe veya çevresinde ölüm olaylarıyla karşılaştıkça ölen kişinin geri gelmeyeceğini, ölümün bir sona erme olduğunu, bir gün herkesin öleceğini ve ölüm için bir neden bulunduğunu öğrenir.

Çocuk ilk zamanlarda ölümün geri dönülmezlik ilkesini kavrayamadığı için kaybettiğini hep bekleme ve döneceğine yönelik düşüncesi olacağı için ayrılışı zorlaştırır. Ölümün, yaşamsal işlevlerin tamamen bitmesi durumunu kavrayamadığı için kaybettiği kişinin gömüldüğü yerde üşüyeceği, acıkacağı veya acı çekmesinden rahatsız olur ve normal yaşamına uyumunu zorlaştırabilir. Kaybettiği kişinin cezalandırıldığına inanabilir bundan utanç ve suçluluk duyabilir. Kendini terk ettiği için öfke-kırgınlık duyabilir. Kendi ‘kötü davranışının’ ölüme yol açmış olduğuna inanabilir ve kaygı duyabilir.

0-2 yaş: Anlama yeteneğinde değildir ama bağlandığı kişiden ayrılma durumunda ayrılık anksiyetesi yaşar.

3-5 yaş: Ölümü geçici ve geri dönülür bir olay gibi algılar. Bencildir, sevdiğinden uzaklaşmayı kendine verilen ceza gibi veya kötü davranışının ölüme neden oluşu gibi algılar.

6-10 yaş: Geri dönülmez, sona erme olarak görür. Kendinin ölebileceğini kavrayamaz.

11-13 yaş: Evrensel ve sona erme olarak görür; hastalığın biyolojik yönleri veya cenaze merasiminin ayrıntılarıyla ilgilidir.

14-18 yaş: Soyut biçimde kavrar. Tehlike üstlenen davranışlarının arkasında, kendi ölümlü olmasını inkar bulunabilir.

Kayıp sonrası yaşananlar, çocuğun yaşı, kişiliği, deneyimleri, ölen kişiyle ilişkisi, çevrenin etkisi, ailenin tutumu, ölüm nedeni oluş şekline göre değişmektedir.

Çocuklarda sıklıkla görebileceğimiz yas tepkileri;

• Okula gitmeyi, uyumayı, akranlarıyla oynamayı şiddetle reddetme,
• Ölen kişi hakkında konuşmayı reddetme, ölen kişiye ait şeylerden fiziksel olarak kaçınma,
• Sıklıkla öfke nöbetleri, öfkeli tepkiler,
• Aşırı hareketlilik,
• Kazara hareketler, kendini suçlama veya dikkat çekmeye çalışma,
• Uyku bozuklukları, uyku terörü, gece kabusları,
• Çalma, saldırganlık, tahripçilik gibi şiddet eğilimli davranışlar,
• Otorite figürlerine karşı gelme,
• Sıklıkla nedeni açıklanamayan huysuzluk nöbetleri,
• Sosyal ortamlardan soyutlanma, içedönüklük hali
• Günlük aktivitelerle veya sorunlarla başa çıkmada yetersizlik,
• Israrlı fiziksel şikayetler, ağrılar.
• Uzun süreli duygu yokluğu ve hissizlik,
• Sık panik ataklar, kaygı bozuklukları, fobiler

Ölüm, doğum gibi normaldir. Her insanın kendi kaybının yasını yaşaması en sağlıklı olandır. Çocukların da yasını yaşamasına izin vermek gerekir. Eğer yas süreci gizleniyor ve yaşanmıyorsa yas ileriye taşınır.

• Çocuklara genellikle birisinin öldüğü söylenmekte zorlanılıyor ve saklanıyor. Anne baba sevilen kişinin ölümünü öncelikle kendi söylemelidir. Daha sonra bir başkasından tesadüfi bir zamanda öğrenildiğinde anne-babaya yönelik güvenleri sarsılabilir.
• Olabildiğince kısa bir zamanda yakın kaybı çocuğa söylenmelidir. Bu bilgiyi çocuğa en yakın olan söylemelidir. Ebeveynlerinin ikisi de vefat etmişse en yakınındaki, çocuğun sorumluluğunu alacak kişi söylemelidir.
• Genelde gördüğümüz “gitti” denmesi olsa da “öldü” denmelidir. Gerçek olan gitmesi değil ölmesidir. Çünkü gitti düşüncesinden sonra geri geleceğine yönelik bir düşünce oluşabilmektedir.
• Bazen aileler gerçeği söylemek yerine “Hastaneye gitti, tatile gitti.” gibi yanlış bilgiler verir. Oysa ölümü öğrenmek çocuk için zor bir durum olsa bile o da diğer aile bireyleri gibi yasını tutacaktır.
• Ölümden hemen sonra çocukların büyükanne-babalara ya da yakın arkadaşlara gönderilmesi, zaten ayrılığa karşı hassaslaşmış olan çocuğu daha da tedirgin eder. Uzağa gönderilmektense yas tutan ana-babalarıyla kalmaları daha iyidir, aksi takdirde sağ kalan ebeveynin de yok olacağına ilişkin korku duyabilirler. 
• Bazen çocuklar konuşmak yerine olayı hayallerinde yeniden kurarak oyunlarla, resimlerle başa çıkmaya çalışırlar. Oyunlarına eşlik edin.
• Çocukların üzülmemesi ve etkilenmemesi için kendi duygularını gizleyen aile bireyleri çocuklarına sadece duygularını gizlemesi ve acısını içinde yaşamasını öğretirler.
• Ölen kişi hakkında konuşun. Güzel günleri anın. Onun hatırasını canlı tutun. “Onu geri getirmek mümkün değil. Ama onu hatırlayabiliriz” mesajını verin.
• Çocuğun durumu doğru anlaması ve çarpıtmalarını önlemek için çocuğun soru sormasını cesaretlendirebilirsiniz.
• Çocuğun sorduğu sorulara net ve doğru yanıtlar verilmelidir. “Ben de mi öleceğim?” gibi anne babayı huzursuz eden sorular olsa bile geçiştirilmemelidir.
• Kendi acınızı unutmadan, gizlemeden onun acısına da duyarlı olun. Sarılın, öpün ve onu anlamaya çalıştığınızı hissettirin.

Yas, hepimizin kayıp yaşadıktan sonra yaşaması gereken doğal bir süreçtir. Bu süreçte desteğe ihtiyacınız olduğunda bir uzmandan yardım almaktan lütfen çekinmeyin.

        Sevgilerle..